Artykuł Krzysztofa Jopka pt. "Metajęzyk szachowego bractwa" opublikowany na stronie psychologiaiszachy.blogspot.com jest ciekawy, ale myślę że Autor trochę za bardzo demonizuje w nim szachy. Po prostu współzawodnictwo umysłowe i fizyczne to dwie różne dziedziny sportu, nie przystające do siebie. Nie można ich wprost porównywać ze sobą. Chyba każda rywalizacja umysłowa jest niezrozumiała dla osób, które wcześniej nie miały możliwości kontaktu z daną dyscypliną. Szachy nie są tu odosobnione, gdyż tym samym regułom niezrozumienia podlegają warcaby, brydż, gra w oczko czy w durnia. W tych sportach kładzie się nacisk na rywalizację, która jest w znacznej części ukryta przed przeciwnikiem i obserwatorami, gdyż odbywa się w umyśle graczy. Zatem jeżeli walka, plany i strategia są przeprowadzane w ich mózgach, a efekt wizualny stanowi zaledwie ułamek tego co się rzeczywiście dzieje, to nic dziwnego że te rywalizacje mogą być mało zrozumiałe. Zresztą co jest ciekawego w efekcie wizualnym gry w szachy? To, że przesunięto pionka o jedno pole do przodu? Dla osoby która nigdy nie grała w szachy, taki ruch jest najnudniejszą rzeczą na świecie. Ale dla osoby która nabyła choć trochę wiedzy o grze, wspomniany ruch może spowodować uderzenie krwi do mózgu i wypieki na twarzy, gdyż oznacza np. uzyskanie wolnego, dochodzącego pionka. Natomiast aby doświadczyć takiego uderzenia krwi i wypieków, trzeba znać się na szachach. Oprawa wizualna nic tu nie znaczy, bez względu na to czy przy szachownicy gra osoba z V kategorią szachową, czy z rankingiem 2800. Podobne rozumowanie sprawdza się i przy innych sportach umysłowych. Warcaby i brydż nigdy nie będą efektowne i widowiskowe, tak samo jak scrabble czy go. Już zwykła gra w pchełki niesie ze sobą pewną widowiskowość i przyciągnie więcej przypadkowych widzów niż podłożenie hetmana w dziesiątym posunięciu. Nic na to nie poradzimy, taki już los rywalizacji umysłowej.

    Sportom fizycznym nie można odmówić posiadania podstaw teoretycznych i strategicznych. Ale one chyba funkcjonują trochę na innych zasadach, niż w przypadku rywalizacji ściśle umysłowej. Oczywiście są dziedziny sportu, w których właściwie nie wiadomo o co chodzi, a w każdym razie zrozumienie zasad rządzących nimi jest utrudnione. I to pomimo, iż są rywalizacjami polegającymi na aktywności fizycznej. Dam kilka przykładów (z przymróżeniem oka). Do bardziej zrozumiałych sportów wśród tych mniej zrozumiałych zaliczyłbym np. curling. Czyli ślizganie kamiennymi czajnikami po lodzie. W tą grę grają bardzo przyzwoite i czyste osoby, bo za każdym razem sprzątają lód miotłami. Nic dziwnego że go czyszczą, wszak po lodowisku nie powinno się chodzić w zwykłym obuwiu. Na skali niezrozumienia kolejne miejsce zajmuje football amerykański. Z oglądanych przeze mnie programów sportowych wynika, iż w grze biorą udział osoby, które na codzień prawdopodobnie pracują w ZOO, w pawilonie z małpami. Na to wskazuje ich zachowanie się w trakcie gry, np. specyficzna postawa którą przyjmują tuż przed rozpętaniem totalnego chaosu, w trakcie którego osoby te rzucają zdeformowanym przedmiotem, omyłkowo nazywanym piłką. Z racji stosowanej techniki bezpośredniego ataku, mniemam iż do zasad gry włączono możliwość łamania obojczyków przeciwnikom. Jeżeli mylę się, to proszę mnie poprawić. Wreszcie kolejne miejsce na skali niezrozumienia zajmuje baseball. Co ciekawe, rekwizytem w tej grze jest przedmiot używany przez niektórych do walk ulicznych. Z pewnością łatwiej trafić takim kijem w szybę sklepu niż w małą piłkę, którą na dodatek rzucają w tego z kijem. Ja bym pewnie kijem trafił, ale gdyby to była tzw. piłka lekarska , i to najlepiej spokojnie leżąca obok mnie. Zasady baseball-a chyba polegają na tym, że po trafieniu w piłkę, zawodnik z pałką rzuca ją gdzieś i biegnie, też gdzieś, ale gdzie indziej. Niestety nie orientuję się, czy wtedy kogoś goni (to dlaczego odrzucił kij?), czy przed kimś ucieka. Ale to chyba bez znaczenia. Ważne jest, że emocje udzielają się wszystkim.

    No dobrze, czas już zakończyć to przydługie rozwodzenie się nad sportami niezrozumiałymi (o!, wymyśliłem nową kategorię sportu) i przejść do meritum. Chyba każdy sport fizyczny budzi emocje, nawet jeżeli niezbyt rozumiemy o co w nim chodzi. Może działa to trochę na zasadzie oglądania filmu z wyciszonym głosem, albo filmu w obcym i niezrozumiałym języku. Pomimo naszego braku rozeznania w fabule, przesuwające się na filmie obrazy i sceny przykuwają uwagę widza, a robią to tym efektywniej, im sceny następują szybciej jedna po drugiej, i im więcej się w nich dzieje. W przypadku rozgrywek fizycznych do tego dochodzi świadomość, iż sporo ludzi ekscytuje się nimi, więc coś w nich musi być. Taka psychologia tłumu. I dlatego nam też udziela się, przynajmniej małe, ale jednak pewne zaangażowanie w oglądane zawody sportowe. A trudno im odmówić strategii, pomimo iż nie znając jej, nie jesteśmy świadomi że istnieje.

    Myślę że do właściwego i pełnego odbioru sportów fizycznych wymagana jest pewna fachowa wiedza. Takowa jest potrzebna do dobrego zrozumienia różnych sposobów rywalizacji, chociażby takich jak gra w rzutki, piłka nożna, czy boks. Osobie niezorientowanej w zasadach i strategii podanych przykładowych dyscyplin, wydaje się iż w pierwszej należy trafić tym czymś kłującym w tarczę, w drugim wkopać piłkę do jednej z bramek, a w trzecim przypadku sprać przeciwnika po twarzy. Efekt wizualny w tych dziedzinach sportu jest nieporównywalnie większy niż w zmaganiach umysłowych, i dla większości niezorientowanych osób w zupełności wystarcza do emocjonowania się oglądanymi scenami. Jednak mniemam, że w podanych przykładowych dziedzinach sportu znajdziemy też sporo strategii, choć dla przeciętnego widza jej znajomość nie jest niezbędnie potrzebna. Jest zalecana, ale można obejść się i bez niej. I chyba podobnie jest ze specyficznym słownictwem, tym osobliwym żargonem, nieobcym chyba każdej dziedzinie sportu. Jestem przekonany, że żargon szachistów nie jest czymś wyjątkowym. Owszem, dobór pewnych słów związanych bezpośrednio z tą grą jest zarezerwowany dla specyfiki szachowej, ale fakt wogóle posługiwania się żargonem, już chyba nie.

    Co do pozostałych problemów poruszonych przez Autora cytowanego artykułu, to myślę, że jednak jest coś takiego jak kibicowanie Anandowi i Carlsenowi, podobnie jak są na świecie ludzie którzy kibicowali Bońkowi, Smolarkowi i innym. A przecież jak się patrzy na ich grę, to właściwie kopali piłkę podobnie jak piłkarze z osiedlowego klubu football-u. Ja u nich widzę różnicę głównie w pobieranym uposażeniu. Rozumienie gry Maradony, Bońka czy pana Zenka z klubu osiedlowego, u przeciętnego zjadacza chleba jest podobne. Ale być może że pan zjadacz chleba zauważył, że Boniek inaczej kopał piłkę, inaczej poruszał się po boisku, a więc zachowywał się w sposób inny niż pozostali. Czyli było w nim coś innego niż u innych graczy, a to coś podświadomie bardziej odpowiadało panu zjadaczowi , który przez to stał się kibicem Bońka. Przykład szachowy? Proszę bardzo: nigdy nie byłem kibicem Kasparowa, gdyż niezbyt rozumiem jego grę. Kasparow gra taktycznie, a ja nie jestem szachistą taktycznym. Do zrozumienia jego gry trzeba policzyć warianty, podwarianty, podwarianty podwariantów. A ja i tak nadal nie wiem o co w niej chodzi, zresztą już zdążyłem sie zgubić gdzieś w czwartym posunięciu. Natomiast jestem kibicem Karpowa. Dlaczego? Bo jego gra jest inna, w pewien sposób jest prostsza, jaśniejsza, łatwiejsza do wytłumaczenia. Grę Karpowa rozumiem, intuicyjnie utożsamiam się z nią. Pan Krzysztof z pewnością zapyta się, w jakim stopniu ją rozumiem, na ile procent, na 50%, 10%, czy 1%? Nie wiem, możliwe że na 20% a może więcej, ale te 20% idei Karpowa rozumiem, potrafię wytłumaczyć je komuś, opowiedzieć o nich. Czuję, że trafiają do mnie. A idee oraz moje ogólne rozumienie gry Kasparowa? Nie trafiają do mnie, ich zrozumienie jest bardzo słabe, z powodów podanych powyżej. Co więcej, czuję że styl gry Kasparowa nie jest moim stylem, nie utożsamiam się z nim. A więc nie kibicuję mu.

    Co do opisywanego problemu przeprowadzania wywiadów, to moje spostrzeżenia są następujące. Jeżeli dziennikarz przeprowadza wywiad z szachistą, to jego forma jest uzależniona od rodzaju np. czasopisma, w którym dany wywiad zostanie zamieszczony. Jeżeli gazetą tą będzie np. Magazyn Szachista czy Panorama Szachowa, a więc periodyki specjalistyczne, skierowane do osób zaznajomionych (przynajmniej trochę) z szachami, to dziennikarz może pozwolić sobie na zadawanie różnych pytań, także tych zgłębiających technikę i strategię, a w ogólności niuanse gry. Dla typowych czytelników obu czasopism, zadawane pytania oraz otrzymywane odpowiedzi, nawet bardzo specjalistyczne, nie będą nastręczały kłopotów. Sytuacja zmienia się zasadniczo w przypadku, gdy wywiad jest przeprowadzany na zlecenie czasopisma adresowanego do masowego odbiorcy. Należy wtedy zmienić formę wywiadu, gdyż zadawanie specjalistycznych pytań mija się z celem. Mówiąc krótko, większość z czytelników nie zrozumie o czym jest mowa. Wtedy dziennikarz wręcz musi zadawać pytania neutralne, które wcale nie wynikają z udawania czy chęci tuszowania własnej niewiedzy. Te pytania muszą być na tyle neutralne, aby one oraz odpowiedzi na nie były zrozumiałe przez przysłowiowego Kowalskiego. Zatem dziennikarz nie może rozważać problemu czy jego rozmówca powinien grać z takim tempem a nie innym, czy może wybrać debiut zamknięty czy otwarty, czy w finałowej partii meczu musiał blokować wolnego pionka, czy raczej powinien go wziąć . Te pytania należy pozostawić dla wywiadów udzielanych periodykom szachowym. Dla Kowalskiego dziennikarz powinien przygotować wywiad z pytaniami prostszymi, ogólnymi, przybliżającymi postać danego szachisty, np. jego sposób przygotowania fizycznego i psychicznego do meczu czy turnieju. Z pewnością mógłby zapytać się o dotychczasową karierę szachową, plany na najbliższe starty turniejowe, jego opinię o przeciwnikach, itp. Taki wywiad musi być zrozumiały dla nie fachowca. I w takiej formie prawdopodobnie może być przeprowadzony przez każdego dziennikarza sportowego, niekoniecznie zaznajomionego z tajnikami szachów.

    Poniższy artykuł jest odpowiedzią (czy raczej dopowiedzeniem) na tekst am Mateusza Bartla pt. "Gdzie się podziali zdolni juniorzy?" artykuł

    Problem spadku poziomu szachów juniorskich jest znany od lat. Prawdę mówiąc, zauważam go w wielu innych dziedzinach związanych z działalnością młodego pokolenia, takich jak zainteresowania, nauka, itp. Częściowo jest to związane z dostępnością różnych dóbr materialnych, ułatwiających i uprzyjemniających życie. Dobrobyt rozleniwia człowieka.

    Nie wiem, czy można jednoznacznie stwierdzić, że obecnie każdy młody szachista posiada trenera. W dobie kryzysu i słabych zarobków można by sądzić, że nie wszystkich stać na zatrudnienie trenera, czy opłacenie jakiś lekcji szachowych, np. poprzez internet. Choć zapewne część rodziców zaciśnie pasa i wyłoży pieniądze na szachową edukację swoich uzdolnionych dzieci. Myślę, że bez badań statystycznych nie można jednoznacznie wypowiedzieć się na ten temat. Natomiast czy jesteśmy świadkami rewolucji programów szachowych? Może raczej ich ewolucji, bo programy szachowe są dostępne na rynku już od dłuższego czasu. Choć niewątpliwie przez wiele lat nie były dostępne dla wszystkich, chociażby ze względu na ich wysoką cenę. Oczywiście w internecie były dostępne różne programy do gry w szachy, ale tak jak napisałem, do gry w szachy i to jako gry rozrywkowej. Nie było, albo była szczątkowa ilość programów analizujących rozegrane partie. Choć prawdę mówiąc, nawet te nieskomplikowane programy często miały możliwość podglądu procesu "myślenia" silnika. Wraz z upływem lat, na rynku pojawiło się coraz więcej silnych programów szachowych po umiarkowanych cenach, dlatego właściwie każdy szachista może obecnie pozwolić sobie na zakup odpowiadającego mu programu. Wybór jest duży.

    Zgadzam się z Mateuszem Bartlem, iż dostępność programów szachowych może wpływać na obniżenie poziomu szachowego, np. poprzez spłycenie analiz. W trakcie pobierania nauk u mm Aleksandra Czerwońskiego nie korzystałem z programu szachowego. W tamtych czasach posiadałem wczesną wersję ChessGeniusa, ale mój nauczyciel zrugał mnie za korzystanie z analiz komputerowych. Dlatego w czasie edukacji szachowej zaprzestałem analizowania partii przy pomocy silników. Czerwoński kładł nacisk na własną pracę i własnoręczne (własnoumysłowe?) prowadzenie analiz rozegranych partii. Było to słuszne podejście. Własna praca jest o wiele wartościowsza niż wykonywanie bezmyślnych analiz przy pomocy komputera. Oczywiście samodzielna praca wymaga znacznie większego nakładu sił i czasu. Pamiętam, że jak podczas wspomnianego kursu otrzymywałem do zrobienia zadania domowe, polegające m.in. na ocenie jakiejś pozycji z gry środkowej, podaniu plany dalszej rozgrywki i zaproponowaniu kilku najbliższych posunięć. Praca nad taki zadaniem trwała długo. Pierwsza ocena pozycji wraz z zaplanowaniem dalszej gry zajmowała mi około dwie godziny pracy. Potem swoją twórczość wysyłałem Czerwońskiemu, który nanosił poprawki, dopisywał swoje uwagi i sugestie, po czym odsyłał mi zadanie do poprawienia i dalszej pracy. W sumie zajmowało to ładnych kilka dni, nierzadko dłużej niż tydzień. Oczywiście taka samodzielna praca zaowocowała zrozumieniem otrzymanych pozycji. Obecnie nie pamiętam konkretnych posunięć które analizowaliśmy, ale doskonale pamiętam co to były za pozycje, jaki był plan gry i o co w nim chodziło. Czyli moje samodzielne analizy zaprocentowały, pomimo iż od tamtej pory minęło już sporo lat.

    Z tamtych czasów pozostała mi między innymi chęć do samodzielnej analizy szachowej. Oczywiście ta forma pracy zajmowała i zajmuje mi nadal sporo czasu, gdyż wiele dni poświęciłem na analizy partii (czy wybranych pozycji) moich ulubionych szachistów. Po pomoc do programu szachowego sięgam tylko w wyjątkowych przypadkach, i to głównie po to aby sprawdzić przy przypadkiem nie zrobiłem w którymś momencie jakiegoś grubego błędu, np. podstawienia figury. Niestety, wśród młodego pokolenia samodzielna praca przegrywa z prostą i łatwą analizą komputerową. Cóż, znaki czasów. Według mnie rację ma M. Bartel pisząc o pewnej obawie starszego pokolenia w stosunku do dzieci i ich komputerów w ogólności, a programów szachowych w szczególności. Czas robi swoje i obecnie im młodsza osoba, tym lepiej sobie radzi z nowinkami informatycznymi. Faktycznie, chyba istnieje coś takiego jak niepokój starszego pokolenia o zachowanie, czy raczej utratę twarzy w oczach własnych dzieci. Być może że dla "świętego spokoju" wolą zostawić dziecko przed komputerem, pozwalając mu na dowolność w posługiwaniu się programem szachowym. A dziecko jak to dziecko, pójdzie po najmniejszej linii oporu. Bez odpowiedniej kontroli ze strony trenera, wyciągnie z komputera to co najgorsze. Być może przedstawiam zbyt czarny obraz sytuacji, ale robię to świadomie, aby podkreślić niebezpieczeństwo niekontrolowanej pracy z komputerem.

    Kolejnym negatywnym czynnikiem jest zgubna "ekonomia" życia. W dobie wywierania presji na dzieci, chęci na siłę uczynienia z nich omnibusów biegających na naukę gry na pianinie oraz gitarze, pobierających lekcje śpiewu, baletu, języka angielskiego, jeżdżących na rowerze oraz konno, dziecko przestaje być tym kim powinno być, czyli dzieckiem. Oczywiście nie jestem przeciwnikiem organizowania dzieciom dodatkowych zajęć ale myślę, że powinny być przemyślane i dostosowane do wieku oraz ogólnej predyspozycji naszych potomków. Np. przez pewien czas moimi sąsiadami było młode małżeństwo z dwiema córkami, spośród których starsza chodziła na balet. Po powrocie z tych zajęć a także w wolnych chwilach, ćwiczyła w domu układy choreograficzne i inne fiku-miku, które wyglądały bardzo pociesznie, bo dziewczynka ta dopiero niedawno rozstała się z wypchanymi majtkami. Dlatego ten balet był właściwie zabawą, ale bardzo pożyteczną, gdyż rozwijał w małej poczucie rytmu, pomagał oswoić się z muzyką i pracą (albo zabawą) w grupie. Wyraźnie było widać, że dziewczynka ma wielką uciechę z chodzenia na balet.

    Natomiast część rodziców nadmiernie obciąża swoje dzieci zajęciami, na które brakuje im czasu. Dlatego rodzi się u nich myśl o pewnej "ekonomii" łatwego podejścia do sprawy. Jeżeli dziecko nie ma czasu na wszystko, to pojawia się chęć zastosowania środków, za pomocą których można coś wykonać szybko, przy małym nakładzie sił i pracy. Dlatego zamiast ślęczeć godzinami nad analizą jakiś pozycji szachowych, wygodniej jest "zapuścić Fritz'a", który nas i nasze dzieci odciąży i w kilka-kilkanaście sekund zrobi to, co przy samodzielnej pracy zajmuje kilka godzin czy kilka dni. Program szachowy da szybką wiedzę w "pigułce", łatwo przyswajalną i nie angażującą czasowo. Ale czy obliczone warianty rzeczywiście przydadzą się? Może na jedną partie z danym przeciwnikiem, ale nie dadzą nam ogólnego zrozumienia pozycji. Zadziałają trochę tak, jak tabletka przeciwbólowa. Pigułka dobra jest na chwilę, ale na dłuższą metę nie rozwiąże problemu.

    Trenowanie młodych zawodników przez praktykujących szachistów-arcymistrzów uważam za nieporozumienie. Dziwię się, że w szachach dopuszcza się do takich kuriozalnych sytuacji. Przecież wiadomo, że skoro taki trener jest aktywnym zawodnikiem, to nie będzie rzetelnie uczyć podopiecznych. Nie będzie sam kształcić własnej konkurencji czyli szachistów, z którymi być może za jakiś czas przegra na turniejach. Dlatego myślę, że w pełni rzetelnym trenerem może być osoba która nie jest aktywnym zawodnikiem. Weźmy pod uwagę przykład z innej dziedziny sportu, np. skoki narciarskie. Czy możemy wyobrazić sobie sytuację, żeby Małysz, w czasach gdy był na szczycie, trenował Stocha? Sytuacja nie do pomyślenia. Większość kibiców popatrzyłaby na takie zjawisko z niedowierzaniem: jak to, Małysz trenuje kolegę czyli swojego konkurenta, który być może za chwilę zrzuci swojego trenera z tronu narciarskiego? Przecież w takim razie on działa na własną niekorzyść, a zatem nie wkłada w to całego serca, nie trenuje Stocha na "max-a". Dziwne, że to co w innych sportach spotkałoby się ze zdziwieniem i krytyką, w szachach jest akceptowane.

    Zawsze darzyłem szacunkiem szachistów zza wschodniej granicy, gdyż wiadomo że prezentują oni bardzo wysoki poziom. Ale zachowuję pewien sceptycyzm wobec angażowania trenerów ze wschodu, szczególnie jeżeli "jedną nogą" pozostają w swoim kraju. Ich praca może odbywać się przez to na "pół gwizdka", gdyż nie będą chcieli solidnie szkolić obcych szachistów którzy pewnie za chwilę będą grać przeciwko ich rodakom. A jeżeli tacy trenerzy zostają ściągnięci do własnego kraju (mam tu na myśli konkretny przypadek) i zaczynają szkolić swoich, to jak należy patrzeć na ich dotychczasową pracę w Polsce? Czy rzetelnie wykonywali swoją powinność, przygotowując naszych zawodników np. do walki przeciwko szachistom zza wschodniej granicy? Czy raczej pozostawiali sobie pewna furtkę w procesie szkolenia, tak aby nie skrzywdzić rodaków?

    Inny problem to "lewe warianty" wg am Bartla. Sprawa chyba nie ogranicza się do przygotowania juniora na jedno wystąpienie turniejowe, na którym w planach jest złapanie przeciwnika na sztuczkę, czy pułapkę. Po hasłem "lewych wariantów" czy "krzywych debiutów" rozumiem też ćwiczenie pewnych stereotypowych debiutów, zgodnych z upodobaniami danego trenera. Każdy ma swoje preferencje, ale te trzeba stosować z umiarem, i rozwiązania dostosowywać np. do sposobu gry danego szachisty. Problem nie jest nowy, i zapewne jest znany, gdyż dotyczy zarówno juniorów jak i seniorów.

    Nie jestem jakimś szczególnym fanem sportów fizycznych, po części z faktu mojego wrodzonego lenistwa. Ale od czasu do czasu lubię obejrzeć w telewizji relacje z takich zawodów, szczególnie gdy grają "nasi", i to jeszcze na imprezie rangi olimpiady. Niestety, ostatnio mój skromny zapał widza sportowego został przytłumiony dużą ilością niepowodzeń naszych zawodników. Co włączę telewizor to pojawiają się informacje, że nasi znowu przegrali, nasi byli o krok od medalu, nasi nie sprostali, nasi...

    Biorąc pod uwagę liczbę wysłanych polskich zawodników, powinniśmy oczekiwać statystycznie większej ilości medali. Kilka jest, ale zdecydowanie za mało.

    Oprócz wyników sportowych interesuje mnie oddźwięk medialny, jaki budzą nasi sportowcy i ich postawa. Codziennie oglądam wiadomości w Faktach o godzinie 19, w programie TVN. Tamtejsi dziennikarze bardzo krytycznie podchodzą do niepowodzeń naszych zawodników, nie "owijając w bawełnę" całej sprawy. Otwarcie krytykują niepowodzenia sportowców, podkreślając ich niemoc. Trudno nie zgodzić się z dziennikarzami TVN-u. Zresztą ostatnio podawane przez nich statystyki niepowodzeń Polaków w porównaniu do Anglików mówią same za siebie. My wysyłamy na olimpiadę tłum sportowców, a wracamy prawie z niczym. Pozycja Polski spada. Anglicy rosną w siłę, są już prawie na szczycie z gradem medali, przy czym należy podkreślić, że w ciągu lat podźwignęli się prawie z martwych.

    Co zatem nam pozostaje? Denerwująca piosenka, że "nic się nie stało". Piłkarze kolejny raz przegrali - nic się nie stało. Siatkarze zawiedli - nic się nie stało, tamci odpadli - nic się nie stało, ... nic się nie stało, ... nic się nie stało. Ale jak zauważono 9 sierpnia w Faktach (TVN), jednak stało się. Nie po to podatnicy płacą na sportowców, aby przez lata twierdzić że nic się nie stało. Nie po to Ministerstwo Sportu i związki sportowe wysyłają wielki oddział polskich zawodników na olimpiadę, aby znowu rozgrzeszać ich, że nic się nie stało. W końcu po to są sportowcami, po to trenują, po to mają ambicje, aby jednak coś się stało. Po sportowcach należy oczekiwać konkretnych rezultatów, a nie kolejnego "nic się nie stało", czyli następnej porażki.

    Z ciekawością wysłuchałem opinii redaktora Tomasza Wołka, który suchej nitki nie zostawił na całej sprawie, a w szczególności na tej wyszydzanej piosence rozgrzeszającej niepowodzenia sportowców. Parafrazując jego słowa powiedział, że tekst tej piosenki usprawiedliwia i promuje beznadziejne wyniki nieudaczników sportowych. Mocne słowa, ale coś w nich jest. Nie można ciągle głaskać przegranych i rozgrzeszać ich niepowodzenia. Pamiętam, jak jeden z wykładowców na mojej uczelni mawiał, że jeżeli Bóg dał komuś więcej niż innym, to od tej osoby należy wymagać również więcej niż od innych. Zasada ta powinna dotyczyć także i sportowców. Ale w Polsce raczej nie dotyczy. Chociaż może coś się zmieni, bo nawet minister sportu Joanna Mucha wyraziła swoje niezadowolenie z sytuacji medalowej na obecnej Olimpiadzie. Pożyjemy, zobaczymy.

    Bez względu na to, czy szachy są sportem czy nie, są dotowane przez Ministerstwo Sportu, a przez to i nas samych, a więc należałoby oczekiwać że rezultaty naszych szachistów też będę odpowiednio oceniane. Szachy nie są grą medialną, więc nie ma szans na to, aby media publicznie oceniały występy (i co tu dużo mówić - niepowodzenia) naszych zawodników. Ale przynajmniej odpowiednia ocena powinna znaleźć się na stronie Polskiego Związku Szachowego. Pomimo wielu obietnic PZSzach-u, nie doczekaliśmy się głębszej analizy występów jakiegokolwiek reprezentanta(tki) Polski. Ostatnio związek nawet nie obiecuje zamieszczenia takich analiz, bo i tak nie wywiązuje się z nich. Internetowa strona PZSzach-u jest jedynie tablicą informacyjną, podającą suche wyniki sportowe bez jakiejkolwiek analizy, oceny i dyskusji. Zresztą jak widać, w polskich szachach od dłuższego czasu "nic się nie stało", i bez względu na ilość i skalę niepowodzeń, szachiści nadal sobie spokojnie żyją i przegrywają.

    Wolność słowa jest wrodzoną cechą człowieka, który pragnie wypowiadać to co myśli, dzieląc się swoimi spostrzeżeniami z otaczającymi go ludźmi. Wydaje się więc, że prawo do swobodnego wypowiadania się jest prawem naturalnym, co więcej, jest jedną z tych cech które odróżniają ludzi od innych stworzeń na Ziemi. A więc jest pewnym wyznacznikiem człowieczeństwa. Wolność słowa jest jedną z podstawowych praw obowiązujących w każdym demokratycznym społeczeństwie. Nie można wyobrazić sobie kraju wolnego, w którym nie byłoby wolności słowa, przekonania i wypowiedzi.

    Pytania o granice wolności słowa a także formy jego wypowiedzi, są problemem bardzo ważnym, i dlatego często poruszanym w krajach demokratycznych. Trudno ustalić takie granice, gdyż każdy z nas wyznacza je w trochę inny sposób. W dobie rozwoju internetu i powszechnego dostępu do niego, dyskusje o granicach wolności słowa rozgorzały na nowo. Wśród norm regulujących zasady życia w społeczeństwie, między innymi właśnie problemy wolności słowa, są normy prawne, religijne i te, wynikające ze zdrowego rozsądku. Specjalnie pomijam kwestie regulacji religijnych, gdyż nie chcę sprowadzić dyskusji do problemów światopoglądowych. Wolałbym zatrzymać się na aspekcie prawnym i zdrowo-rozsądkowym.

    Próby prawnej regulacji etyki ludzkiej, poglądów i sposobu ich wyrażania mogą przynieść opłakany efekt. Historia zna przypadki, gdy taka forma ingerencji prawnej w życie obywateli zakończyła się niepowodzeniem. Oczywiście, musi istnieć jakiś sposób prawnej regulacji sposobu postępowania ludzi w zakresie wypowiadania się, gdyż całkowite zniesienie ograniczenia może skutkować tym, co obecnie obserwuje się na wielu forach dyskusyjnych, zwykle zdominowanych przez anonimów. W krajach o wysokiej kulturze można oczekiwać, iż osoby biorące udział w dyskusji, bądź zamieszczające swoje przemyślenia na stronach internetowych, wykażą się zdrowym rozsądkiem i pewną autocenzurą. Dzięki temu nie zranią uczuć osób, które są adresatami ich wypowiedzi. Ale do takiej autocenzury trzeba dorosnąć. W krajach, w których panowało nadmierne, prawne skrępowanie możliwości swobodnego wypowiadania się, obecnie panuje tendencja do "odbicia" sobie zaległości. Myślę że w Polsce przeżywamy taki okres nadmiernego zachłyśnięcia się źle pojętą wolnością słowa. Duża część społeczeństwa nadmiernie korzysta z tego przywileju, nie zdając sobie sprawy że krzywdzi bliźnich. Do najbardziej skrajnych przypadków można zaliczyć te, w których wypowiadane słowa są nieprawdziwe i oszczercze. Zazwyczaj taki typ wypowiedzi jest spotykany u anonimów, które wykorzystują brak ujawnienia tożsamości do szkalowania innych. Oczywiście zdarzają się przypadki, gdy osoby znane z imienia i nazwiska również wypowiadają słowa kłamliwe. Ale muszą mieć świadomość, iż za takie oszczerstwa mogą ponieść zasłużone konsekwencje. Dotyczy to też anonimów.

    Ograniczeniem własnej wypowiedzi najłatwiej kontrolowanym u źródeł, czyli przez autocenzurę, jest zasada nie szkodzenia innym. Do autocenzury należy też potrzeba, czy raczej nasza wewnętrzna chęć zachowania kultury wypowiedzi. Jest wiele sytuacji, które zmuszają dyskutujące osoby do powstrzymywania się od ostrych sformułowań. Nawet w gronie rodziny czy znajomych warto starać się zachować poprawność formy wypowiedzi, nie używając wulgaryzmów np. przy kobietach i dzieciach. Dobre wychowanie nakazuje unikać impertynencji i arogancji. Autocenzura jest pewnym ograniczeniem wolności wypowiedzi, którą sami sobie narzucamy. Ale musimy to robić, gdyż wymagają tego od nas ogólnie przyjęte i szanowane normy życia w rodzinie, w pracy, w społeczeństwie. Nawet powstrzymywanie się od mówienia bolesnej prawdy drugiej osobie jest autoograniczeniem wolności wypowiedzi. Teoretycznie możemy powiedzieć drugiej osobie "wiesz, jesteś głupia", ale nasza wewnętrzna autocenzura zwykle powstrzymuje nas przed tym. W tym przypadku chęć nie krzywdzenia drugiej osoby przedkładamy ponad naszą wolność wypowiedzi.

    John Stuart Mill twierdził, że wolność danej jednostki jest nieograniczona z wyjątkiem przypadku, gdy narusza cudzą wolność i panujący porządek. Nie każdy z nas potrafi prawidłowo ocenić, kiedy narusza czyjąś wolność, dlatego musi to za nas robić prawo. Zanotowano już przypadki, gdy osoba pokrzywdzona oszczerczymi wpisami zamieszczonymi na blogu zwróciła się o pomoc do sądu, aby na drodze prawnej wyegzekwować ochronę jej dobrego imienia. Należy zaznaczyć, że takie sprawy zwykle dotyczyły blogerów, którzy swoje artykuły zamieszczali pod pseudonimami, które miały zapewnić im całkowitą bezkarność.

    Prawo reguluje problem wolności wypowiedzi. Jest wiele aktów prawnych mówiących o tym zagadnieniu, lecz podstawową dla nas deklarację można znaleźć w polskiej konstytucji, której artykuł 54 brzmi: "Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji...". Nie przypadkowo cytuję ten zapis, gdyż nie tak dawno pojawiały się w dyskusjach internetowych zarzuty o bezpodstawne powoływanie się na wolność wypowiedzi. Takową mamy zagwarantowaną w naszej konstytucji. Rozszerzeniem tych praw są zapisy artykułu 19 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: "Każdy człowiek ma prawo wolności opinii i wyrażania jej; prawo to obejmuje swobodę posiadania niezależnej opinii, poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów wszelkimi środkami, bez względu na granice", oraz artykuł 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności:

    "1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe...

    2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym [...] z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób...".

    Należy zwrócić uwagę na fakt, iż oprócz zagwarantowanego prawa swobody wypowiedzi, zagwarantowano też prawną ochronę i regulację tych wypowiedzi. Zatem każdy obywatel wyrażający własne opinie musi być świadomy, iż podlega restrykcjom prawnym w chwili, gdy jego wypowiedzi naruszą pewne ustawowe wymogi. Czyli państwo ma prawny bicz na oszczerców. Prawo chroni nas przed fałszywymi oskarżeniami, oszczerstwami i znieważeniami. Prawo zapewnia wolność poglądów, ale zobowiązuje nas również do poszanowania praw innych osób. Odpowiednie zapisy regulujące ten problem można znaleźć w artykule 31 konstytucji Polski, mówiącym iż "Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych...". Zatem wszystkich obowiązuje poszanowanie prawa do wolności słowa i nie można zabronić wypowiadania się nikomu.

    Szczególną ochroną prawną są objęte osoby piastujące najwyższe stanowiska w państwie. Jednak nawet w przypadku znieważenia prezydenta kraju, sądy zachowują ostrożność w wydawaniu wyroków. W tych sytuacjach należy rozpatrzyć czy przypadek ten dotyczy ewidentnie niekulturalnej osoby, ale świadomej i zdolnej do brania odpowiedzialności za własne słowa, czy wybryk jest udziałem osoby "słabej na umyśle", czy naznaczonej przez los, np. bezdomnej. Wolność słowa jest ważna w relacjach pomiędzy politykami. Pomijając kwestię elementarnej kultury, pojawia się problem niemożności zawarcia kompromisu pomiędzy osobami prezentującymi odmienne i kłótliwe stanowiska. Zamiast rzeczowej dyskusji zbyt często pojawiają się nieprzyjemne ataki personalne, wulgarne sformułowania i oszczerstwa. O ile w warunkach dysputy pomiędzy znajomymi na ulicy taki problem nie ma skutków globalnych, tak w przypadku polityków rzutuje na ogólną kondycję kraju. W historii Polski po roku 1989 mamy wiele przykładów, które potwierdzają powyższą tezę. Wystarczy śledzić chociażby ostatnie wydarzenia w kraju.

    Wspomniane ustawowe normy prawne "pachną" nam cenzurą i ograniczaniem wolności wypowiedzi. Ale zazwyczaj te obawy są udziałem osób które fałszywie pojmują wolność wypowiedzi, utożsamiając ją z rozpasaniem w stylu "hulaj dusza, piekła nie ma". Myślę, że nikt z osób toczących kulturalne dyskusje nie obawia się norm prawnych sankcjonujących wolność wypowiedzi w demokratycznym państwie. Zwykle za swoje słowa bierzemy odpowiedzialność, choć oczywiście w różny sposób wyrażamy emocje i przekazujemy informacje. Trudno kogoś wzywać do sądu za to, że w trakcie żywiołowej dyskusji użył określenia np. "bzdury pan gadasz". Takie sytuacje zdarzają się w trakcie polemik, ale zazwyczaj wystarczy jedno "przepraszam", i po sprawie. Oczywiście można użyć delikatniejszych zwrotów, np. "pan się myli", choć w czasie naprawdę emocjonalnej polemiki nie zawsze o tym pamiętamy. Zazwyczaj jednak udaje się znaleźć kompromis formy wypowiedzi, unikając obraźliwych słów z jednej strony, a barokowych zwrotów z drugiej.

    Zagwarantowanie wolności wypowiedzi może kłócić się z prawnym usankcjonowaniem ram tych wypowiedzi. Pełnej wolności nigdy nie będzie, bo stałaby się anarchią. Każdy system prawny, nawet demokratyczny, jest pewnym ograniczeniem wolności. Ale chyba nie jest to aż takie straszne, gdyż każde normy prawne czy etyczne są w pewien sposób ograniczeniem wolności człowieka. Bez nich nie byłoby mowy o życiu w normalnym społeczeństwie.

    Od kilkunastu lat można obserwować dynamiczny rozwój internetu, objawiający się miedzy innymi zakładaniem dużej liczby forów dyskusyjnych oraz blogów. Miejsca te są areną wielu dyskusji, z reguły bardzo burzliwych i emocjonalnych. Niestety, nierzadko obraźliwych. Fora dyskusyjne oraz blogi są przeznaczone dla osób chcących podzielić się swoimi przemyśleniami, i pragnących swobodnie wypowiadać się. Dobrodziejstwo takich możliwości, tak jak przysłowiowy kij, ma dwa końce. Uczestnik dyskusji na forach a także bloger, staje się w pewien sposób osobą publiczną, przy czym w zależności od tego czy ukrywa się pod anonimowym pseudonimem, czy odkrywa swoją tożsamość, jest osobą mniej czy bardziej znaną i rozpoznawalną przez społeczność internautów. Zatem jest narażony na wszelkie ataki swoich rozmówców i czytelników. Zakładając blog lub konto na forum dyskusyjnym trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że wyrażane poglądy prawie na pewno spotkają się z ostrą ripostą uczestników dyskusji. Do zadań moderatorów na forach, czy właściciela blogu, należy kontrolowanie przebiegu dyskusji oraz eliminowanie obraźliwych i oszczerczych wpisów. To nie jest łatwe zadanie, gdyż każdy z nas ma poprzeczkę wrażliwości ustawioną na różnym poziomie. Nadmierna ingerencja w treść wypowiedzi nie jest wskazana, choć często dyskutanci przekraczają granice przyzwoitości i wtedy wymagana jest reakcja moderatora czy blogera. O problemach moderowania wypowiedzi na forach dyskusyjnych pisałem w artykule http://www.blog.konikowski.net/2011/10/08/polemika-krzysztofa-kledzika-2/, do którego zapraszam zainteresowanych Czytelników.

    Podobno wypowiedzi zamieszczane na forach dyskusyjnych, w sensie prawnym, mają charakter zbliżony do listów przesyłanych do redakcji, i zamieszczanych w czasopismach. Dlatego wydawcy mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności cywilnej za naruszenie dóbr osobistych. Według niektórych prawników, taka sama odpowiedzialność obowiązuje też właściciela forum dyskusyjnego czy blogu, jeżeli dopuszcza do pojawiania się na nim oszczerczych informacji. Jednak problem ten na razie nie jest jednoznacznie interpretowany przez sądy. Przy akceptowaniu zamieszczania fałszywych i oszczerczych wpisów trzeba mieć na uwadze sankcje wynikające z artykułu 212 Kodeksu Karnego, ze szczególnym obostrzeniem opisanym w paragrafie 2, który mówi o dokonywaniu tego przestępstwa w środkach masowego komunikowania, a za taki zapewne należy uważać internet. Dlatego warto dwa razy zastanowić się, zanim umieścimy niegodziwy wpis na swoim blogu, czy pozwolimy na takowe komentarze na forum. Gwoli ścisłości należy zaznaczyć, iż w internecie są fora dyskusyjne, na których dba się o kulturę wypowiedzi. Obraźliwe posty są usuwane, a moderatorzy starają się aby w trakcie polemik nie pojawiał się niechciany spam. Czasami nawet sami użytkownicy dbają o kulturę wypowiedzi, zwracając uwagę na to innym internautom.

    Każdy z uczestników takich dyskusji wyrażając swoje poglądy, daje przyzwolenie innym internautom na ich publiczną ocenę. Musi być świadomy faktu, iż jego poglądy spotkają się zarówno z przychylnym przyjęciem jak i całkowitym odrzuceniem. Specyfika dyskusji internetowych jest nieco inna niż tych tradycyjnych, toczonych na żywo, gdy widzimy oponenta. Fizyczna separacja internetowych dyskutantów powoduje iż łatwiej ulegają emocjom w trakcie wypowiedzi, i słabiej je kontrolują. Dlatego internauci, zarówno blogerzy, jak i ci z forów internetowych, powinni okazać nieco większy stopień tolerancji wobec niepochlebnych opinii. Jedną z cech internetowych dyskusji jest to, iż granice wypowiedzi oraz dopuszczalnej krytyki są szersze niż w przypadku toczenia polemik poza globalną siecią. Powszechny dostęp do internetu umożliwił łatwe i szybkie dokonywanie ocen wypowiedzi różnych osób, zarówno internautów jak i osób piastujących różne stanowiska w państwie. Dokonywanie takich ocen jest powszechnym zwyczajem w krajach demokratycznych, oczywiście jeżeli przy tym nie jest łamane prawo i są zachowane elementarne zasady kultury wypowiedzi. Niestety, na wielu forach internetowych oraz blogach są zamieszczane artykuły i komentarze pełne wulgarnych zwrotów, które często maskują bezsilność i brak rzeczowych argumentów u dyskutantów. Nie zgadzam się z opinią niektórych osób, iż należy dać większe przyzwolenie na ostrzejsze formy wypowiedzi, w tym i wulgaryzmy. Nie trafia do mnie argumentacja, iż w internecie należy się większa pobłażliwość dla osób, które swoje stany emocjonalne potrafią opisywać jedynie kilkoma dźwięcznymi wyrazami.

    Przedstawiony artykuł oczywiście nie wyczerpuje tematu. Problem wolności wypowiedzi i jej granic jest bardzo rozległy i na tyle niejednoznaczny, iż stanowi nie lada zagwostkę dla każdego kto nim się zajmuje. Jest to chyba jeden z tych aspektów życia społecznego, który budzi (i będzie budził) wiele emocji i kontrowersji. Wolność naszego słowa oraz jego ograniczenie tak aby zapewnić wolność słowa innym, jest próbą ciągłego znajdywania kompromisów.

Krzysztof Kledzik - 22.08.2012